op 17 februari 2022Opvallend, kort na elkaar kwam twee keer de vraag naar boven aan het eind van een traject: het gaat nu hartstikke goed, maar zullen die positieve veranderingen straks wel blijven? Of die vraag nu uit de omgeving komt of niet, hij wakkert de eigen onzekerheid aan. Deze vraag sluit ook aan bij het gevoel van iemand die zegt: ‘de eerdere therapie heeft bij mij niet echt aangeslagen. Ik zie bij anderen om mij heen dat ze structureel veranderen, maar ik val snel weer terug. En dan heb ik het gevoel dat ik weer helemaal opnieuw moet beginnen.’
Afdalen in de diepte
Al vanaf het begin dat ik coach, merk ik dat ik graag de diepte inga, onder water duik. Dat is blijkbaar een natuurlijke neiging, ik probeer te verhelderen welke dingen onder het gedrag liggen en hoe patronen zich hebben ontwikkeld. Naarmate ik langer coach merk ik dat die neiging heel behulpzaam kan zijn. Maar wat is dan precies de diepte ingaan? De neurologische niveaus van Bateson en Dilts laten mooi zien wat dit inhoudt en waarom het handig is. Ik leerde zelf met deze niveaus (zie schema) werken tijdens een NLP-opleiding. En ik weet nog goed dat ik, toen ik zelf gecoacht werd, voor het eerst hier een oefening mee deed.
De 6 niveaus
Voor de oefening met de neurologische niveaus, werden er 6 papieren met de verschillende niveaus in volgorde op de vloer gelegd. Als eerste ging ik op het papier met ‘omgeving’ staan en beschreef de situatie waarin iets me niet lekker zat. Van daaruit kwamen we op het gedrag wat ik vertoonde, de vaardigheden die ik inzette en die ik miste. Vervolgens werd doorgevraagd naar onderliggende waarden en overtuigingen, wat dat over mezelf zei en welke missie daar dan uiteindelijk aan ten grondslag ligt. Het was heel verhelderend om mijn eigen missie te formuleren uitgaand van een hele concrete situatie waarin ik vastliep.
Maar de mooiste ervaring was om vanuit mijn missie in omgekeerde volgorde de niveaus weer te doorlopen en te merken hoeveel impact dat heeft op elk niveau. Waardoor de concrete situatie uiteindelijk in een heel ander licht kwam te staan.
Inmiddels heb ik deze oefening ook met vele cliënten gedaan. Waar een hapering zit in overgang van niveaus of in de vertaling van de missie, is vaak nog wat te doen. De oplossing ligt dan niet zozeer op het niveau waarop je de spanning ervaart, bijvoorbeeld in vaardigheden. ‘Ik moet het gewoon (anders) doen,’ zegt een cliënt dan. Zich nauwelijks bewust van wat hem of haar onder de oppervlakte tegenhoudt. Op het directe niveau erboven, zoals in dit geval de onbewuste overtuigingen, ligt dan een deel van de oplossing. En soms nog hoger, omdat overtuigingen ook weer aangestuurd worden door het zelfbeeld.
In veel gevallen ligt de sleutel op het niveau van identiteit. Hoe kijk ik naar mezelf, wat maakt mij de moeite waard?
Doorwerking van nieuwe overtuigingen
Als je belemmerende overtuigingen aanpast, komen er ook nieuwe vaardigheden vrij, die leiden tot ander gedrag. En waar je iets verandert in je eigen gedrag, heeft dat invloed op je omgeving, die daar met ander gedrag op kan reageren. In cognitieve gedragstherapie wordt ook gebruik gemaakt van het feit dat overtuigingen doorwerken in gedrag.
Een wezenlijke verandering op een bepaald neurologisch niveau werkt dus meteen door in alle niveaus eronder. Andersom, naar het directe niveau erboven is ook invloed mogelijk, al is dat minder automatisch. Het vaak toepassen van nieuw gedrag geeft op den duur nieuwe vaardigheden. En via het veelvuldig ter discussie stellen van je belemmerende overtuigingen, kan er ook iets gaan schuiven in hoe je naar jezelf kijkt.
Het blijft niettemin wel hard werken: je bewust worden van je beperkende overtuigingen, ontrafelen waar dat nu in zit en behulpzame overtuigingen ontwikkelen. Vervolgens moet je die drie dingen lang genoeg volhouden zodat je gevoel er uiteindelijk echt in meekomt. Het leert je een andere manier van kijken naar een situatie, die je je wel bewust steeds weer eigen moet maken.
Eigenwaarde
Zodra we tot de kern komen van wat je weerhoudt om iets echt in beweging te zetten, gaat het vaak over identiteit. Want de manier waarop je naar jezelf kijkt is wat je uiteindelijk vaak drijft of tegenhoudt. Dat blijkt vooral als je ergens vastloopt of in een crisis terechtkomt. Door ziekte zit je langdurig thuis en kun je het er ontzettend moeilijk mee hebben dat je niets meer bijdraagt. Gedwongen stilzitten doet iets met je: ‘wie ben ik eigenlijk als ik niet betekenisvol kan zijn voor anderen?’ Of als je ontslagen wordt, merk je wat een grote rol het werk in je leven en in je zelfbeeld feitelijk had: ‘als er geen prijs meer gesteld wordt op mijn diensten, wat ben ík dan waard?’
Dat gevoel kan iemand lamslaan. En zolang er op het niveau van identiteit niet iets in beweging komt, is het erg hard werken om puur op wilskracht effectief gedrag te blijven vertonen.
Domino-effect
Iets positief veranderen in je zelfbeeld is ook hard werken. Maar als daar dingen op hun plek vallen, werkt het wel door op alle onderliggende niveaus. Als een rijtje dominostenen. 
Hoe hoger het neurologische niveau waar iets in verandert, hoe meer steentjes er omvallen. In alle onderliggende niveaus werkt dat bijna vanzelf door.
De hogere niveaus zijn veelal onbewust, zie schema. Dat vraagt dus een eigen aanpak waar ook lichaamsbewustzijn een grote rol in speelt. Want met alleen bewust en (rationeel) inzicht kom je er niet. Juist als er ook op emotioneel niveau kwartjes gaan vallen, is de verandering blijvender en kost deze minder inspanning. Hoe je in het verleden gevormd bent, komt daar vaak bij ter sprake. Waar je je identiteit en zelfwaarde nu aan ontleent ook.
Wat geeft jou richting?
Hoe verander je iets op identiteitsniveau? Hoe word je bevrijd van het idee: ‘Ik ben niets waard als ik niets presteer?’ Zoals Henri Nouwen stelde: ‘Zo lang je je waarde koppelt aan wat je doet, aan wat je hebt of aan wat andere mensen over je zeggen, is je besef van eigenwaarde erg labiel.’ Maar als dat allemaal geen solide basis is, waar fundeer je je eigenwaarde dan op? Kun je jezelf dan aan je haren uit het moeras trekken?
Er is nog 1 niveau hoger dan de laag van identiteit. Het is het niveau van missie of zingeving: waartoe ben ik op aarde? Wat heb ik hier te doen? Waar sta ik voor? Het gaat om de werkelijke waarde van het leven. Dat biedt aanknopingspunten voor verruiming van de blik op jezelf. Als je geheel en al opgaat in je eigen overtuigingen en horizon, kom je niet veel verder. Als je erkent dat er iets bestaat wat groter is dan jezelf, dat ook los van jou richting geeft, dan biedt dat de energie voor een beweging, waarmee je boven jezelf uitstijgt.
Blijvende verandering
Zodra cliënten tegen het einde van een traject zich dus afvragen of ze hun positieve veranderingen wel kunnen vasthouden, dan teken ik dit model voor ze. Vervolgens kijken we op welk niveau ze hun veranderingen vooral verankerd hebben. Is dat op het niveau van overtuigingen, zijn er belangrijke schakelaars omgezet in de mindset? Dan blijft dat doorwerken in vaardigheden en gedrag. En zijn er dingen gaan schuiven in hoe je naar jezelf kijkt, niet alleen rationeel? Dan mag dat vertrouwen geven dat het door blijft werken. Want het feit dat je liefdevol en waarderend naar jezelf kunt kijken, wordt uiteindelijk gedreven en geborgd door iets dat boven jezelf uitstijgt.